Перейти к содержимому 
ЖАҒАЛБАЙҰЛЫ
ЖАҒАЛБАЙЛЫ РУЫ негізінен Кіші жүз ішіндегі Жетірудан тарайтыны баршаға мәлім. Олар еліміздің батысын қоныстанған көне ру. Жалпы тарихта Жағалбайлы атаулы мемлекет болғаны белгілі. «Жағалбайлы жалпақ ел» атануыда тегіннен тегін болмаса керек.
Осы рулы елдің біразы Монғолия мемлекетінің Хобда бетін 19 ғасырдың орта тұсынан бері мекен етіп, ұрпақ өрбітіп келеді. Баян-Өлгий аймағы Улаанхус (Қызыл қайын) сумынына қарасты Соғақ деген жерде Баянтаудың баурайында Түкпіркөл атанған шұрайлы мекен бар. Жазда ел жайлауға кеткенде сол көлді құстар мекен етсе, қоңыр күзде ел етекке түсіп, күзеуі мен қыстауы болар құтты қонысы. Түкпіркөлдің Баянтау жақ жиегі негізінен сол Жағалбайлы мен Уақ, Шеруші руларының қонысы.
Монғолиядағы Жағалбайлылар Баян-Өлгий қаласында, Улаанхуус сумынында, негізінен Соғақ, соның ішінде Түкпіркөлде жиі шоғырланған. Жазғы жайлауы Баянтаудың басы болып келеді. Тек бір екілі үй ғана Алтанцөгце сумыны мен Монғолияның өзге аймақтарында жұмыс барысымен қоныстанғаны болмаса, негізгі ата қонысы осы Соғақ өлкесі.
Сонау Қазақстанның батысындағы Жағалбайлының жұрнағы онда неғып жүр деген сұрақ туындау заңды. Тіптен бұл жағалбайлыларды «Кіші жүз ішіндегі Жетірудан тарайтын Жағалбайлылардан емес, Шеруші руы мен Төлектен, және Найманның қызының баласынан тарайтын ұрпақ, Жағалбайлы Бақаттың Наймандардан сатып алған баласы» дейтіндер де табылады. Бірақ, Монғолия қазақтарындағы Жағалбайлылар: «Біз Кіші жүз ішіндегі Жетірудан тарайтын Жағалбайлымыз»,-деген ұстанымнан жаңылған емес.
Негізінен Монғолия жағалбайларының нақты Жағалбайлы руынан екендігі даусыз. Бұған дәлел де, дәйекте бар. Қазақ деген халықтың басынан небір ауыр қасірет пен қайғылар өтпеді. Жалпы Монғолияға қазақтар Қытайдың Алтай өлкесінен барғаны мәлім. Ал Алтай өлкесіне қазақтардың қалай қоныс тебуін айтып жатудың өзі артық болар. Жаушылық заманда үдіре көшкен Керейдің Сыр бойына одан соң батысқа Ор өңіріне барып, онда да қоныстай алмай қайта 1760 жылдар шамасында шығысқа көшкеніне тарих куә. Шығысқа бет алған Керейге жолай басқа да рулар мен тайпалар ере көшеді. Бұған дәлел сол Баян-Өлгий өлкесін мекендеген Орта жүзден Уақтың және де Төрелер мен Қожалардың тағы да басқа рулардың болуы. Бұл жөнінде белгілі ғалымдардың шығармаларында, жазбаларында айтылып кеткен. Жағалбайлының ол өлкеге қоныстануы да осы себептен болса керек.
Жалпы жағалбайлының Монғлияға келу тарихы өте күрделі болып келеді. Бұл жөнінде жазба деректер де жоқ. Тек ұрпақтан ұрпаққа көне көз қарттардың тарататын шежірелерінен ғана мәлім. Бұл үрдіс жалпы қазаққа тән. Монғолия жағалбайларының шежіресін негізінен Көксеген мен Махмет деген екі шалдан басқа анық білер адам жоқ дейді қарттар. Өкінішке орай ол екі адам да елеусіз дүниеден өтті. Оның үстінде социалистік қоғамда тегін тектейтін ешкім болмады. Әйтеуір қазақ па қазақ болып жүре берді.
Жалпы ондағы жағалбайлыларды Шерушінің Бақат батыры тауып алған бала деушілер бар дедік. Ал ол неғылған бала?.. Шерушінің жағалбайлыны өзінен тарататыны осыдан басталады. Айдаладан табылған баланың ата-анасы, ағайын-туысы болмауы, тегі-руы болмауы мүмкін емес. Ол бала ғайыптан пайда болуы да санаға сыймайды. Осы жағалбайлы руының негізгі тарихы жайлы ел аузында бір екі пікір бар. Енді осы әңгімеге бұрылсақ.
«Бірде Бақат батыр жау шауып кеткен ауылдың үстінен түседі. Жау ауылдағы барлық тірі пендені қырып кеткен екен. Өртке оранған ауыл, қырылған жұрт. Ішінде жүкті әйелдер мен жас бала, қарттар да бар. Яғни, бір ауылдан тірі пенде қоймай қырып кеткен. Ауылдың ауыр қайғысының үстінен түскен Бақат батыр жылаған баланың дауысын естиді. Қасындағы сарбаздарымен баланың даусы шыққан жаққа бет алады. Ауылдан алыстау бір жарқабақтың астынан бір ересек бір кішкентай екі баланы тауып алады. Бақат батыр баланы уатып, атым кім, кімнің баласысын, тегін кім деп сұрайды. Сонда тілі жаңа ғана шыққан ересегі тұрып: «Жағалбайлы» деп жауап беріпті». Одан әрі бұл тарих былай өрбиді: «Жау шапқан ауылдан тауып алған екі баланы Бақат батыр өз үйіне әкеледі де қамқорлыққа алады. Ересегіне Жағалбай, кішісіне Жағабай деп ат қояды».
Көне көз қариялардың айтуы бойынша Жағабайдың тағдыры белгісіз. Одан ұрпақ болмаған. Ал Жағалбайдан біз тараймыз. Сол Жағалбай ер жеткен соң Бақат батыр оған еншісін бөліп беріп, бөлек отау етіп шығарады. Жаңа айтып өткенімдей Бақат Жағалбайға еншісін бергенде таңбасын да бергені анық. Бұл жалпы қазаққа ортақ дәстүр. Бақат батыр баланың қайдан шыққаның, тегін жақсы білген. Оған Жағалбайлының Айбалта таңбасын беріпті. Жағалбайлылардың біз «Кішіжүзбіз, Жетіруданбыз, Жағалбайлымыз» деуінің енді бір дәлелі осы.
